Page 34 - คู่มือกิจกรรม งาน workshop วิทยาศาสตร์กับงานอนุรักษ์ศิลปกรรมไทย

31

4. กิจกรรมลายรดน ้า

้
ลายรดน ้า หมายถึง ลายทองที่ลางด้วยน้้า โดยเขียนลวดลายหรือรูปภาพใหปรากฏเป็นลายทองด้วยวิธีปิดทอง
้
แล้วเอาน้้ารด จัดเป็นงานประณีตศิลป์ที่มีความสาคัญมากส้าหรับตกแต่งสิ่งของเครื่องใช้และเครื่องประดับของ
้
คนทั่วไป เครื่องใช้ในพระพุทธศาสนา ตลอดไปจนถึงของใช้ของพระมหากษัตริย์ โดยใช้ตกแต่งตั้งแต่สิ่งของที่มี
ขนาดเล็กขึ้นไปจนถึงการใช้ตกแต่งผนังห้องขนาดใหญ่ ลักษณะพิเศษของลายรดน้้าคือ มีวิธีในการเขียน
แตกต่างไปจากงานจิตรกรรมทั่วไปที่ใช้สหลายสี หรือแม้แต่งานจิตรกรรมประเภทเอกรงค์เองก็ตาม เนื่องจาก
ี
การเขียนลายรดน้้าใช้น้้ายาหรดาลเขียนบนพื้นซึ่งทาด้วยยางที่ได้จากต้นรัก เมื่อเขียนเสร็จแล้วจึงเช็ดรัก ปิด

ทองแล้วเอาน้้ารด หรดาลที่ใช้เขียนเมื่อถูกน้้าก็จะหลุดออก ส่วนที่เป็นลวดลายทองก็จะติดอยู่ทาให้ลวดลาย
้
หรือรูปภาพที่ปรากฏหลังการรดน้้า เป็นสทองเพียงสีเดียวบนพื้นสีด้าหรือสีแดง กรรมวิธีดังกล่าวมานี้เป็น
ี
ื
แบบอย่างการท้าสบต่อกันมาแต่โบราณ
ยางรัก (Sap) มีองค์ประกอบหลักแตกต่างกันไปตามชนิดของต้นรัก โดยแบ่งเป็น 3 ประเภท

1. อูรูชิออล (Urushiol) เป็นองค์ประกอบหลักซึ่งพบในยางรักของจีน ญี่ปุ่น เกาหลี
2. แลกคอล (Laccol) เป็นองค์ประกอบหลักซึ่งพบในรักเวียดนาม ไต้หวัน

3. ทิตซิออล (Thitsiol) เป็นองค์ประกอบหลักซึ่งพบในรักใหญ่ของไทยและพม่า

่
ลักษณะของยางรักเมื่อกรีดออกมาจากล้าต้น ในช่วงแรกมีลักษณะเป็นสีเหลืองข้นคล้ายนม แล้วคอยๆ
เปลี่ยนเป็นสีน้้าตาลและเข้มขึ้นเรื่อยๆจนเป็นสีดา การที่ยางรักแห้งเกิดเป็นฟิล์มแข็งนั้นต้องอาศัยกระบวนการ
้
พอลิเมอไรเซชัน โดยมีเอนไซม์ laccase เป็นตัวเร่งปฏิกิริยา

ยางรักของไทยจะมีปริมาณพอลิเมอร์ (Polymer content) และความหนืดมากกว่ายางรักจากจีนและ
เวียดนาม แต่ใช้เวลาในการแห้งและกลายเป็นฟิล์มที่นานกว่า และยางรักแต่ละชนิดจะมีอุณภูมิและความชื้นท ี่
เหมาะสมต่อการทางานของเอนไซม์ต่างกันไปตามสภาพแวดล้อมที่ต้นรักเจริญเติบโตมา โดยอุณหภูมิที่มีความ
้
เหมาะสมของยางรักที่ได้จากต้นรักใหญ่จะอยู่ที่ 40 องศาเซลเซียส และความชื้นสัมพัทธ์ (Relative humidity)
ที่ 90%

4.1 การเสื่อมสภาพของยางรัก

โดยทั่วไปแล้วยางรักที่เพิ่งแห้งใหม่ๆ จะทนทานตอกรด, ด่าง, ตัวท้าละลายอินทรีย์ และน้้า รวมถึงจะ
่
่
ี่
ทนทานต่อผลกระทบจากแมลงตางๆ แต่หากได้รับรังสีอัลตราไวโอเลต หรืออยู่ภายใต้อุณหภูมิทสูงเกินไปเป็น
ี
้
้
ระยะเวลานาน จะท้าให้ยางรักเสื่อมสภาพ และทาให้สเปลี่ยนแปลง แม้ว่าพื้นผิวยางรักที่ท้าเพิ่งแหงใหม่ๆจะไม่
ี
ละลายน้้า แต่พื้นผิวที่เสื่อมสภาพแล้วนั้นสามารถละลายน้้าได้ การท้าความสะอาดโดยไม่สูญเสยพื้นผิวของ
ชิ้นงานดั้งเดิมนั้นท้าได้ยากมาก ความสามารถในการละลายของยางรักแตกต่างกันไปขึ้นอยู่กับชนิดของยางรัก
วิธีการใช้งาน อายุ และการสัมผัสกับแสง ลักษณะการเสื่อมสภาพของยางรักมีตั้งแต่ พื้นผิวลอกเป็นแผ่น
พื้นผิวแตกและเสียหายจากรังสีอัลตราไวโอเลต ไปจนถึงความเสื่อมสภาพของชั้นรองรับ ดังตัวอย่างความ
เสื่อมสภาพของยางรักในลายรดน้้าของต้าหนักทอง วัดไทร (ภาพที่ 1) และตู้พระธรรมวัดราชาธิวาสวิหาร
(ภาพที่ 2)